Dlaczego ważny jest zdrowy styl życia?

Medycyna stylu życia korzysta i opiera się – tak jak medycyna klasyczna – na najnowszych doniesieniach naukowych. Nie jest formą „alternatywnego” leczenia. Celem medycyny stylu życia jest raczej prewencja pierwotna, wtórna i trzeciorzędowa, podczas gdy medycyna konwencjonalna skupia się na leczeniu już istniejących schorzeń. Proces leczenia jest zawsze długoterminowy, a odpowiedzialność za zmiany stylu życia spoczywa głównie na pacjentach. Tu nie ma magicznej pigułki na każdą przypadłość. Zamiast tego są wyrzeczenia, pot i łzy.

Pacjenci zwykle otrzymują od swoich lekarzy – poza receptą – informację o tym, że należy zdrowo się odżywiać, nie palić papierosów, ograniczyć spożycie sodu czy obniżyć poziom cholesterolu – czyli zmienić styl życia, który doprowadził do choroby, lub może pogorszyć jej przebieg. Tyle tylko - że mało kto bierze to sobie "do serca".

Czy Ciebie też to dotyczy?

Nieprawidłowy styl życia dotyczy:

[caption id="attachment_241" align="alignright" width="300" caption="Zdrowy styl życia"][/caption]

• 7 na 10 osób z nadwagą / otyłością


• 5 na 10 osób z tzw. otyłością brzuszną


• 3 na 10 pacjentów z miażdżycą


• 1 na 10 pacjentów z chorobą niedokrwienną serca


• 5 na 10 osób z nadciśnieniem tętniczym


• 2 na 10 osób ze zbyt wysokim stężeniem „złego” cholesterolu (LDL)


• 4 na 10 osób zbyt niskim stężeniem „dobrego” cholesterolu (HDL)


• 2 na 10 osób z cukrzycą


• 3 na 10 osób z zespołem metabolicznym


• 2 na 10 kobiet po 50. roku życia z osteoporozą


• Wszystkich palaczy papierosów

Zmian w stylu życia ciężko jest dokonać samodzielnie. Nie tylko ze względu na częsty brak odpowiedniej wiedzy, ale także ze względu na środowisko, rodzinę, miejsce zamieszkania czy po prostu lenistwo. Jednym z głównych kierunków działania lekarzy powinna być edukacja zdrowotna pacjentów:

• Mniej niż połowa kobiet wie, co sprzyja rozwojowi  chorób układu krążenia


• 30% osób z nadciśnieniem tętniczym, nie wiem o tym, że jest chora; 40% chorych z nadciśnieniem nie jest prawidłowo leczona; 60% chorych z nadciśnieniem nie jest prawidłowo kontrolowana przez swojego lekarza


• Mniej niż połowa osób ze zbyt wysokim poziomem cholesterolu robi cokolwiek, aby zmienić ten stan rzeczy. Ci świadomi problemu – zamiast diety i aktywności fizycznej – wybierają często leki (statyny), których wpływ na zdrowie nie został dokładnie poznany!


• Tylko około 30% osób leczonych statynami z powodu hipercholesterolemii – osiąga założone wartości docelowe cholesterolu, HDL i LDL.


• Mniej niż połowa osób chorych na cukrzycę jest regularnie i prawidłowo kontrolowana.


• 3 osoba na 4 pali papierosy, ale prawie 2 razy więcej jest narażonych na bierne palenie (w tym dzieci)

• 75% osób nie ćwiczy (nie jest aktywna ruchowo) nawet w minimalnej zalecanej ilości


• 80% osób powinno zmienić nawyki żywieniowe


• 70% osób czuje, że powinni zrzucić kilka kilogramów; 50% rzeczywiście powinno schudnąć; 30% powinno zrobić to jak najszybciej


• Wśród osób odchudzających się, mniej niż 20% robi to poprzez zmianę nawyków żywieniowych i aktywność fizyczną. Reszta ogranicza się do „cudownych” pastylek, ziół lub leków


• Około 30% populacji pije więcej alkoholu niż zalecane dzienne normy. Około 20% ludzi upija się (przynajmniej raz na jakiś czas)


• Tylko 3 na 100 osób (!) ma prawidłową masę ciała, nie pali papierosów, uprawia sport i spożywa 5 porcji warzyw i owoców dziennie.

• 30% dorosłych ludzi śpi mniej niż 6 godzin na dobę


• 32% kobiet i 38% mężczyzn ma co najmniej 2 czynniki ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej (w krajach Ameryki Łacińskiej i wśród Afroamerykanów w USA odsetek ten osiąga 50%).


• W latach 1971-2002 średnie dobowe spożycie kalorii wzrosło o około 200 kcal u mężczyzn i 330 kcal u kobiet. W tym samym czasie wzrosła też średnie spożycie energii przypadające na każdy posiłek, a ilość zjadanych śniadań (posiłek w ciągu 60 minut od obudzenia się) spadła


• Przeciętny Amerykanin spożywa mniej niż połowę zalecanej dawki błonnika na dobę


• Mniej niż 10% ludzi je regularnie 5 posiłków dziennie. Podobny odsetek je codziennie zalecane ilości warzyw i owoców


• Prawie 70% dorosłych spożywa regularnie słodzone napoje gazowane. W latach 1994-2004 średnia spożywana ilość tych napojów na głowę wzrosła (o około 46 kcal/dobę).


• W latach 1977-1996 ilość kalorii spożywanych poza domem (jedzenie „na mieście”) wzrosła z 18 do 32% (dane z USA).


• Mniej niż 20% osób z nadciśnieniem, którym lekarz zalecił zmianę diety i stylu życia, stosuje się do tych zaleceń.


• Mniej niż 8% z cukrzycą stosuje się do zalecanej diety

• Połowa ludzi deklaruje, że jest aktywna fizycznie, ale w większości przypadków ich aktywność jest zdecydowanie za mała, aby obniżyć ryzyko chorób układu krążenia. 25% populacji prowadzi całkowicie siedzący tryb życia.


• 40% ludzi spędza większość dnia na siedząco (w domu i w pracy)


• W badaniu NHANES (2003-2004) przy pomocy akcelerometrów stwierdzono, że mniej niż 5% populacji jest aktywna fizycznie przez ponad 30/minut na dobę.


• W badaniu Interhart (przeanalizowano ponad 11000 pacjentów z zawałem serca) wykazano 8 czynników stanowi 80% ryzyka wystąpienia zawału serca. Należą do nich: palenie papierosów, nieprawidłowy poziom lipidów, nadciśnienie, cukrzyca, otyłość brzuszna, brak aktywności fizycznej, brak warzyw i owoców w diecie oraz nadużywanie alkoholu.


• Cztery czynniki odpowiadają za większość zachorować i zgonów w krajach rozwiniętych: palenie papierosów, nadmierna masa ciała, nieprawidłowa dieta i brak aktywności fizycznej. Wśród chorób wywoływanych przez te czynniki wymienia się m.in.: choroby serca i naczyń, zawał serca, udar, cukrzycę, choroby stawów, osteoporozę, raka jelita grubego, depresję i choroby nerek [Egger, 2008, p13]

Literatura

Wstęp

1. 2008 PHS Guideline Update Panel, Liaisons, and Staff.  Treating tobacco use and dependence: 2008 update U.S. Public Health Service Clinical Practice Guideline executive summary.  Respir Care. 2008 Sep;53(9):1217-22.
2. National Center for Health Statistics. Health, United States, 2006, with chartbook on trends in the health ofAmericans. Hyattsville, MD, 2006.
3. Centers for Disease Control and Prevention. Cigarette smoking among adults – United States, 2006. MMWR 2007;56(44):1157-1161.
4. Centers for Disease Control. Cigarette smoking among adults—United States, 2004. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2005; 54(44):1121-1124.
5. Bjornson W, White E, Woods M, Jolicouer D, Swartz S; Tobacco Cessation Leadership Network. Trends in the delivery and reimbursement of tobacco dependence treatment. January 2006. Available at: http://www.tcln.org/resources/pdfs/trends_in_delivery_and_reimbursement_final.pdf
6. Centers for Disease Control and Prevention. State Medicaid coverage for tobacco-dependence treatments—United States, 2005.  MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2006;55(44):1194-1197.
7. Bellows NM, McMenamin SB, Halpin HA. Adoption of system strategies for tobacco cessation by state Medicaid programs. Med Care 2007;45(4):350-356.
8. Centers for Disease Control and Prevention. Physician and other health-care professional counseling of smokers to quit – United States, 1991. MMWR 1993;42(44):854-857.
9. Centers for Disease Control and Prevention. Receipt of advice to quit smoking in Medicare managed care – United States, 1998. JAMA 2000;284(14):1779-1781.
10. Denny CH, Serdula MK, Holtzman D, Nelson DE. Physician advice about smoking and drinking: are U.S. adults being informed? Am J Prevent Med 2003;24(1):71-74.
11. Chase EC, McMenamin SB, Halpin HA. Medicaid provider delivery of the 5A’s for smoking cessation counseling. Nicotine Tob Res 2007;9(11):1095-1101.
12. Quinn VP, Stevens VJ, Hollis JF, Rigotti NA, Solberg LI, Gordon N, et al. Tobacco-cessation services and patient satisfaction in nine nonprofit HMOs. Am J Prev Med 2005;29(2):77-84.
13. California Department of Health Services Tobacco Control Section.  Smokers and quitting. Available at: http://www.cdph.ca.gov/programs/tobacco/documents/ctcpcessation05.pdf. Accessed June 27, 2008.
14. National Committee for Quality Assurance. State of health care quality 2007. Available at: http://web.ncqa.org/tabid/543/default.aspx.
15. Centers for Disease Control and Prevention. State-specific prevalence of cigarette smoking among adults and quitting among persons aged 18-35 years – United States, 2006. MMWR Morb
Mortal Wkly Rep 2007;56(38):993-996.

Otyłość
1.  Kujala UM.  Evidence for exercise therapy in the treatment of chronic disease based on at least three randomized controlled trials–summary of published systematic reviews.  Scand J Med Sci Sports. 2004 Dec;14(6):339-45.  [PMID: 15546328]
2.  Egger G.  Helping patients lose weight–what works?  Aust Fam Physician. 2008 Jan-Feb;37(1-2):20-3.  [PMID: 18239747]
3.  McTigue KM, Hess R, Ziouras J.  Obesity in older adults: a systematic review of the evidence for diagnosis and treatment.  Obesity (Silver Spring). 2006 Sep;14(9):1485-97.  [PMID: 17030958]
4.  Avenell A, Broom J, Brown TJ et al.  Systematic review of the long-term effects and economic consequences of treatments for obesity and implications for health improvement.  Health Technol Assess. 2004 May;8(21):iii-iv, 1-182.  [PMID: 15147610]
5.  Avenell A, Brown TJ, McGee MA et al.  What interventions should we add to weight reducing diets in adults with obesity?  A systematic review of randomized controlled trials of adding drug therapy, exercise, behavior therapy or combinations of these interventions.  J Hum Nutr Diet. 2004 Aug;17(4):293-316.  [PMID: 15250841]
6. Carels RA, Darby LA, Cacciapaglia HM, Douglass OM.  Reducing cardiovascular risk factors in postmenopausal women through a lifestyle change intervention.  J Womens Health (Larchmt). 2004 May;13(4):412-26.  [PMID: 15186658]
7.  [No authors listed]  Obesity: weight loss without drugs: a balanced diet avoiding high-calorie foods, plus exercise.  Prescrire Int. 2007 Aug;16(90):162-7.  [PMID: 17724845]
8.  Rippe JM, Crossley S, Ringer R. Obesity as a chronic disease: modern medical and lifestyle management. J Am Diet Assoc. 1998;98:S9-S15. Nonas CA. A model for chronic care of obesity through dietary treatment. JADA. 1998;98:S16-S22.
9.  Ello-Martin JA, Ledikwe JH, Rolls BJ.  The influence of food portion size and energy density on energy intake: implications for weight management.  Am J Clin Nutr. 2005 Jul;82(1 Suppl):236S-241S.
10.  Levy RL, Finch EA, Crowell MD, Talley NJ, Jeffery RW.  Behavioral intervention for the treatment of obesity: strategies and effectiveness data.  Am J Gastroenterol. 2007 Oct;102(10):2314-21.
11.  Dansinger ML, Tatsioni A, Wong JB, Chung M, Balk EM.  Meta-analysis: the effect of dietary counseling for weight loss.  Ann Intern Med. 2007 Jul 3;147(1):41-50.  [PMID: 17606960]
12.  Mendez MA, Popkin BM, Jakszyn P et al.  Adherence to a Mediterranean diet is associated with reduced 3-year incidence of  obesity.  J Nutr. 2006 Nov;136(11):2934-8.
13.  Schröder H, Marrugat J, Vila J, Covas MI, Elosua R.  Adherence to the traditional mediterranean diet is inversely associated with body mass index and obesity in a spanish population.  J Nutr. 2004 Dec;134(12):3355-61.
14.  Panagiotakos DB, Chrysohoou C, Pitsavos C, Stefanadis C.  Association between the prevalence of obesity and adherence to the Mediterranean diet: the ATTICA study.  Nutrition. 2006 May;22(5):449-56.
15. Good CK, Holschuh N, Albertson AM, Eldridge AL.  Whole grain consumption and body mass index in adult women: an analysis of NHANES 1999-2000 and the USDA pyramid servings database.  J Am Coll Nutr. 2008 Feb;27(1):80-7.
16.  Williams PG, Grafenauer SJ, O’Shea JE.  Cereal grains, legumes, and weight management: a comprehensive review of the scientific evidence.  Nutr Rev. 2008 Apr;66(4):171-82
17.  Liu S, Willett WC, Manson JE et al.  Relation between changes in intakes of dietary fiber and grain products and changes in weight and development of obesity among middle-aged women.
Am J Clin Nutr. 2003 Nov;78(5):920-7.
18.  He K, Hu FB, Colditz GA et al.  Changes in intake of fruits and vegetables in relation to risk of obesity and weight gain among middle-aged women.  Int J Obes Relat Metab Disord. 2004 Dec;28(12):1569-74.
19. Papanikolaou Y, Fulgoni VL 3rd.  Bean consumption is associated with greater nutrient intake, reduced systolic blood pressure, lower body weight, and a smaller waist circumference in adults: results from the National Health and Nutrition Examination Survey 1999-2002.  J Am Coll Nutr. 2008 Oct;27(5):569-76.
20. Thomas DE, Elliott EJ, Baur L.  Low glycaemic index or low glycaemic load diets for overweight and obesity.  Cochrane Database Syst Rev. 2007 Jul 18;(3):CD005105.
21.  Satia-Abouta J, Patterson RE, Schiller RN, Kristal AR.  Energy from fat is associated with obesity in U.S. men: results from the Prostate Cancer Prevention Trial.  Prev Med. 2002 May;34(5):493-501.
22.  Goris AH, Westerterp KR.  Physical activity, fat intake and body fat.  Physiol Behav. 2008 May 23;94(2):164-8.
23. Weiss EC, Galuska DA, Kettel Khan L, Gillespie C, Serdula MK.  Weight regain in U.S. adults who experienced substantial weight loss, 1999-2002.  Am J Prev Med. 2007 Jul;33(1):34-40.
24.  Shaw K, Gennat H, O’Rourke P, Del Mar C.  Exercise for overweight or obesity.  Cochrane Database Syst Rev. 2006 Oct 18;(4):CD003817.  [PMID: 17054187]
25.  Hansen D, Dendale P, Berger J, van Loon LJ, Meeusen R.  The effects of exercise training on fat-mass loss in obese patients during energy intake restriction.  Sports Med. 2007;37(1):31-46.
26.  Ohkawara K, Tanaka S, Miyachi M et al.  A dose-response relation between aerobic exercise and visceral fat reduction: systematic review of clinical trials.  Int J Obes (Lond). 2007 Dec;31(12):1786-97.
27. Slentz CV, Duscha BD, Johnson JL et al.  Effects of the amount of exercise in body weight, body composition, and measures of central obesity: STRRIDE-a randomized controlled study.  Arch Int Med 2004; 164: 31-39
28. Jakicic et al., JAMA 1999
29. Rippe, JM,  Angelopoulos TJ, Zukley L.  Lifestyle Medicine Strategies for Risk Factor Reduction, Prevention, and Treatment of Coronary Heart Disease: Part II.  American Journal of Lifestyle Medicine 2007; 1 (2): 79-90
30.  Jakicic JM, Otto AD.  Treatment and prevention of obesity: what is the role of exercise?  Nutr Rev. 2006 Feb;64(2 Pt 2):S57-61.
31.  Richardson CR, Newton TL, Abraham JJ et al.  A meta-analysis of pedometer-based walking interventions and weight loss.  Ann Fam Med. 2008 Jan-Feb;6(1):69-77
32.  Curioni CC, Lourenço PM.  Long-term weight loss after diet and exercise: a systematic review. Int J Obes (Lond). 2005 Oct;29(10):1168-74.
33. Wadden TA, Butryn ML, Ryme KJ. Efficacy of lifestyle modification for long-term weight control. Obes Res. 2004;12(suppl):151S-162S.
34.  Shaw K, Gennat H, O’Rourke P, Del Mar C.  Exercise for overweight or obesity. Cochrane Database Syst Rev. 2006 Oct 18;(4):CD003817.
35.  Franz MJ, VanWormer JJ, Crain AL et al.  Weight-loss outcomes: a systematic review and meta-analysis of weight-loss clinical trials with a minimum 1-year follow-up.  J Am Diet Assoc. 2007 Oct;107(10):1755-67.
36.  Franz MJ, VanWormer JJ, Crain AL et al.  Weight-loss outcomes: a systematic review and meta-analysis of weight-loss clinical trials with a minimum 1-year follow-up.  J Am Diet Assoc. 2007 Oct;107(10):1755-67.  [PMID: 17904936]
37. 155.  http://www.ahrq.gov/clinic/3rduspstf/obesity/obeswh.htm
38. McTigue KM, Hess R, Ziouras J.  Obesity in older adults: a systematic review of the evidence for diagnosis and treatment.  Obesity (Silver Spring). 2006 Sep;14(9):1485-97.
39. Wyatt HR, Grunwald GK, Mosca CL, Klem ML, Wing RR, Hill JO.  Long-term weight loss and breakfast in subjects in the National Weight Control Registry.  Obes Res. 2002 Feb;10(2):78-82
40.  McGuire MT, Wing RR, Klem ML, Seagle HM, Hill JO.  Long-term maintenance of weight loss: do people who lose weight through various weight loss methods use different behaviors to maintain their weight?  Int J Obes Relat Metab Disord. 1998 Jun;22(6):572-7
41. Laws R; Counterweight Project Team.  A new evidence-based model for weight management in primary care: the Counterweight Programme.  J Hum Nutr Diet. 2004 Jun;17(3):191-208.  [PMID: 15139891]

Nadciśnienie
42.  JNC VII, NHLBI, 2003
43.  BPLTTC Lancet 2003; 362:1527-35
44.  Chobanian AV, Bakris GL, Black HR et al.  The Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure: the JNC 7 report. JAMA 289:2560–2572, 2003[Abstract/Free Full Text]
45.  Khan NA, Hemmelgarn B, Herman RJ et al.  The 2008 Canadian Hypertension Education Program recommendations for the management of hypertension: part 2 – therapy.  Can J Cardiol. 2008 Jun;24(6):465-75.  [PMID: 18548143]
46.  Appel LJ.  Lifestyle modification as a means to prevent and treat high blood pressure. J Am Soc Nephrol. 2003 Jul;14(7 Suppl 2):S99-S102.
47.  Dickinson HO, Mason JM, Nicolson DJ et al.  Lifestyle interventions to reduce raised blood pressure: a systematic review of randomized controlled trials.  J Hypertens. 2006 Feb;24(2):215-33.  [PMID: 16508562]
48.  Burke V, Beilin LJ, Cutt HE et al.  Effects of a lifestyle program on ambulatory blood pressure and drug dosage in treated hypertensive patients: a randomized controlled trial.  J Hypertens. 2005 Jun;23(6):1241-9.  [PMID: 15894901]
49.  Appel LJ, et. al. Effects of comprehensive lifestyle modification on blood pressure control: main results of the PREMIER clinical trial. JAMA 2003 Apr 23/30;289(16):2083-93.
50. McGuire HL, Svetkey LP, Harsha DW et al.  Comprehensive lifestyle modification and blood pressure control: a review of the PREMIER trial.  J Clin Hypertens (Greenwich). 2004 Jul;6(7):383-90.  [PMID: 15249794]
51. Elmer PJ, Obarzanek E, Vollmer WM et al.  Effects of comprehensive lifestyle modification on diet, weight, physical fitness, and blood pressure control: 18-month results of a randomized trial.  Ann Intern Med. 2006 Apr 4;144(7):485-95.  [PMID: 16585662]
52.  Svetkey LP, Erlinger TP, Vollmer WM et al.  Effect of lifestyle modifications on blood pressure by race, sex, hypertension status, and age.  J Hum Hypertens. 2005 Jan;19(1):21-31.  [PMID: 15385946]
53.  Lien LF, Brown AJ, Ard JD et al.  Effects of PREMIER lifestyle modifications on participants with and without the metabolic syndrome.  Hypertension. 2007 Oct;50(4):609-16.  [PMID: 17698724]
54.  Miller ER 3rd, Erlinger TP, Young DR et al.  Results of the Diet, Exercise, and Weight Loss Intervention Trial (DEW-IT).  Hypertension. 2002 Nov;40(5):612-8.  [PMID: 12411452]
55.  Mulrow CD, Chiquette E, Angel L et al.  Dieting to reduce body weight for controlling hypertension in adults.  Cochrane Database Syst Rev. 2000;(2):CD000484.
56.  Stevens V, Corrigan S, Obarzanke E, et al. Weight loss intervention in phase I of the trials of hypertension prevention. Arch Intern Med. 1993;153:849-858.[Abstract]
57.  Neter JE, Stam BE, Kok FJ, Grobbee DE, Geleijnse JM.  Influence of weight reduction on blood pressure: a meta-analysis of randomized controlled trials.  Hypertension. 2003 Nov;42(5):878-84.
58.  Sacks FM, Svetkey LP, Vollmer WM et al.   Effects on blood pressure of reduced dietary sodium and the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) diet: DASH-Sodium Collaborative Research Group. N Engl J Med 2001;  344:3–10 [Abstract/Free Full Text]
59.  Harsha DW, Lin PH, Obarzanek E et al.  Dietary Approaches to Stop Hypertension: a summary of study results. DASH Collaborative Research Group.  J Am Diet Assoc. 1999 Aug;99(8 Suppl):S35-9.  [PMID: 10450292]
60.  Moore TJ, et al. DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) diet is effective treatment for stage 1 isolated systolic hypertension. Hypertension 2001 Aug;38:155-8.
61.  Champagne CM.  Dietary interventions on blood pressure: the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) trials.  Nutr Rev. 2006 Feb;64(2 Pt 2):S53-6.  [PMID: 16532899]
62. Appel LJ, et. al. Effects of comprehensive lifestyle modification on blood pressure control: main results of the PREMIER clinical trial. JAMA 2003 Apr 23/30;289(16):2083-93.
63.  Bray GA, Vollmer WM, Sacks FM et al.  A further subgroup analysis of the effects of the DASH diet and three dietary sodium levels on blood pressure: results of the DASH-Sodium Trial.  Am J Cardiol. 2004 Jul 15;94(2):222-7.  [PMID: 15246908]
64.  Svetkey LP, Simons-Morton DG, Proschan MA et al.  Effect of the dietary approaches to stop hypertension diet and reduced sodium intake on blood pressure control.  J Clin Hypertens (Greenwich). 2004 Jul;6(7):373-81.  [PMID: 15249792]
65.  Appel LJ, Brands MW, Daniels SR et al.  Dietary Approaches to Prevent and Treat Hypertension.  A Scientific Statement From the American Heart Association.
66. ACSM Position Stand. Physical activity, physical fitness, and hypertension. Med Sci Sports Exer. 1993;25:i-x
67.  Fagard RH, Cornelissen VA.  Effect of exercise on blood pressure control in hypertensive patients.  Eur J Cardiovasc Prev Rehabil. 2007 Feb;14(1):12-7.
68.  Yeh GY, Wang C, Wayne PM, Phillips RS.  The effect of tai chi exercise on blood pressure: a systematic review.  Prev Cardiol. 2008 Spring;11(2):82-9.   [PMID: 18401235]
69.  Lee MS, Pittler MH, Guo R, Ernst E.  Qigong for hypertension: a systematic review of randomized clinical trials.  J Hypertens. 2007 Aug;25(8):1525-32.  [PMID: 17620944]
70.  Marmot MG, Elliott P, Shipley MJ, et al. Alcohol and blood pressure. The INTERSALT Study. Br Med J. 1994;308:1263-1263.[Abstract/Free Full Text]
71.  Xin X, He J, Frontini MG, et al. Effects of alcohol reduction on blood pressure: A meta-analysis of randomized controlled trials. Hypertension. 2001;38:1112-7.
72.  Kaplan NM. Systemic hypertension: therapy. In Braunwald E, ed. Heart Disease. 5th ed. Philadelphia: W. B. Saunders; 1997.
73.  Giannattasio C, Mangoni AA, Stella ML, et al. Acute effects of smoking on radial artery compliances in humans. J Hypertens. 1994;12:691-691
74.  Eisenberg DM, Delbanco TL, Berkey CS, et al. Cognitive behavioral techniques for hypertension: are they effective? Am J Hypertens. 1993;4:416-416.
75.  Dickinson HO, Campbell F, Beyer FR et al.  Relaxation therapies for the management of primary hypertension in adults.  Cochrane Database Syst Rev. 2008 Jan 23;(1):CD004935.

Zaburzenia poziomu lipidów
76.   Buse JB, Ginsberg HN, Bakris GL et al.  Primary prevention of cardiovascular diseases in people with diabetes mellitus: a scientific statement from the American Heart Association and the American Diabetes Association. Circulation115 : 114–126,2007[Abstract/Free Full Text]
77. American Dietetic Association: Disorders of lipid metabolism evidence-based nutrition practice guidelines for adults [article online]. Available from http://www.adaevidencelibrary.com/topic.cfm?=3015.
78.  Stone NJ, Van Horn L.  Therapeutic lifestyle change and Adult Treatment Panel III: evidence then and now.  Curr Atheroscler Rep. 2002 Nov;4(6):433-43.
79.  Mora S, Lee IM, Buring JE & Ridker PM.  Association of Physical Activity and Body Mass Index With Novel and Traditional Cardiovascular Biomarkers in Women.  JAMA. 2006;295:1412-1419.
80. Singh IM, Shishehbor MH, Ansell BJ.  High-density lipoprotein as a therapeutic target: a systematic review.  JAMA. 2007 Aug 15;298(7):786-98.
81.  Ascherio A, Katan MB, Zock PL, Stampfer MJ, Willett WC. Trans fatty acids and coronary heart disease. N Engl J Med. 1999; 340: 1994–1998.[Free Full Text]
82.  US Department of Agriculture, Agricultural Research Service, Dietary Guidelines Advisory Committee.
Report of the Dietary Guidelines Advisory Committee on the Dietary Guidelines for Americans, 2005.
83.  Obarzanek E  et al. Effects on blood lipids of a blood pressure-lowering diet: the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) Trial. Am J Clin Nutr 2001 Jul;74(1):80-9.
84. Jenkins DJ, et. al. Effects of a dietary portfolio of cholesterol-lowering foods vs Lovastatin on serum lipids and C-reactive protein. JAMA 2003 Jul 23/30;290(4):502-10.
85. Grundy SM. Stanol esters as a component of maximal dietary therapy in the National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III report. Am J Cardiol. 2005; 96: 47D–50D.
86. Brown L, Rosner B, Willett WW, Sacks FM. Cholesterol-lowering effects of dietary fiber: a meta-analysis. Am J Clin Nutr. 1999; 69: 30–42.[Abstract/Free Full Text]
87.  McKeown NM, Meigs JB, Liu S, Wilson PWF & Jacques PF.  Whole-grain intake is favorably associated with metabolic risk factors for type 2 diabetes and cardiovascular disease in the Framingham Offspring Study1,2,3,4.  American Journal of Clinical Nutrition 2002; 76 (2): 390-398
88. Nordmann AJ, Nordmann A, Briel M, Keller U, Yancy WS Jr, Brehm BJ, Bucher HC: Effects of low-carbohydrate vs low-fat diets on weight loss and cardiovascular risk factors: a meta-analysis of randomized controlled trials. Arch Intern Med 166:285–293, 2006[Abstract/Free Full Text]
89.  Datillo & Kris-Etherton Am J Clin Nutr 1992
90.  Ashen MD, Blumenthal RS. Low HDL cholesterol levels. N Engl J Med. 2005;353: 1252-1260.[Free Full Text]
91.  Toth PP. High-density lipoprotein as a therapeutic target: clinical evidence and treatment strategies. Am J Cardiol. 2005;96(9A): 50-58.
92.  Durstine JL, Grandjean PW, Davis PG et al.  Blood lipid and lipoprotein adaptations to exercise: a quantitative analysis.  Sports Med. 2001;31(15):1033-62.  [PMID: 11735685]
93.  Kelley GA, Kelley KS.  Effects of aerobic exercise on lipids and lipoproteins in adults with type 2 diabetes: a meta-analysis of randomized-controlled trials.  Public Health. 2007 Sep;121(9):643-55.  [PMID: 17544042]
94.  Carroll S, Dudfield M.  What is the relationship between exercise and metabolic abnormalities? A review of the metabolic syndrome.  Sports Med. 2004;34(6):371-418.  [PMID: 15157122]
95.  Kelley GA, Kelley KS, Franklin B.  Aerobic exercise and lipids and lipoproteins in patients with cardiovascular disease: a meta-analysis of randomized controlled trials.  J Cardiopulm Rehabil. 2006 May-Jun;26(3):131-144   [PMID: 16738448]
96.  Kelley GA, Kelley KS, Tran ZV.  Aerobic exercise and lipids and lipoproteins in women: a meta-analysis of randomized controlled trials.  J Womens Health (Larchmt). 2004 Dec;13(10):1148-64.  [PMID: 15650348]
97.  Ashen MD, Blumenthal RS. Low HDL cholesterol levels. N Engl J Med. 2005;353: 1252-1260.[Free Full Text]
98.  Toth PP. High-density lipoprotein as a therapeutic target: clinical evidence and treatment strategies. Am J Cardiol. 2005;96(9A): 50-58.